Batı Göktürk Kağanlığı (582–630): Orta Asya’nın Parlayan Yıldızı
Tarihin önemli dönemeçlerinden biri olan Batı Göktürk Kağanlığı, yalnızca yarım yüzyıllık varlığıyla Orta Asya’nın siyasi, askeri ve ticari yapısını derinden etkilemiş bir Türk devletidir. 582 yılında Göktürk İmparatorluğu’nun doğu ve batı kanatlara ayrılmasıyla kurulan bu devlet, İpek Yolu üzerindeki kontrolü ve kurduğu ittifaklarla dönemin uluslararası ilişkiler sahnesinde etkili bir aktör hâline gelmiştir.
İstemi Yabgu’nun oğlu Tardu Kağan’ın liderliğinde yükselen Batı Göktürkler, Hazar Denizi’nden Tanrı Dağları’na uzanan geniş bozkırlarda at koşturmuş; doğuda Çin imparatorluklarıyla, batıda ise Sasani ve Bizans güçleriyle başa baş mücadele etmiştir. Stratejik konumu sayesinde İpek Yolu ticaretine yön veren bu kağanlık, yalnızca askeri başarılarıyla değil, aynı zamanda diplomasi ve iç teşkilatlanmadaki ustalığıyla da Orta Asya’nın siyasi kaderini şekillendirmiştir.
Fakat devlet, güçlü temellerine rağmen, zamanla içeriden gelen hizip mücadeleleri ve Çin başta olmak üzere dış baskılar sebebiyle zayıflamıştır. Bu nedenle Batı Göktürk Kağanlığı, kısa sürede tarih sahnesinden çekilmek zorunda kalmıştır. Ancak ardında bıraktığı siyasal, kültürel ve teşkilatçı miras, kendisinden sonra gelen Türgişler, Karluklar ve Hazarlar gibi Türk devletlerinin yükselişine ilham kaynağı olmuştur.
Kağanların İzinde: Batı Göktürk Liderleri
Batı Göktürk Kağanlığı’nın tarihinde her kağan, devletin yönünü tayin eden önemli adımlar atmış ve dönemine damgasını vurmuştur:
- Tardu Kağan (582–603): Devletin kurucusu ve en etkili liderlerinden biridir. Çin ile amansız mücadeleler yürütmüş, sınırları genişletmiştir.
- Niri Kağan (603–604): Tardu’nun oğludur. Saltanatı sadece bir yıl sürmüş, iç karışıklıklar dönemi başlamıştır.
- Çulo Kağan (Hsieh-kü) (604–611): Çin’in Sui Hanedanlığı ile çetin mücadelelere girişmiştir.
- Şikoey Kağan (611–618): Kabileler arası çatışmaların arttığı, merkezi otoritenin zayıfladığı bir döneme liderlik etmiştir.
- Tong Yabgu Kağan (618–630): Batı Göktürklerin en parlak dönemini yaşatan hükümdardır. Bizans’la ittifaklar kurmuş, ordu ve devlet yapısında önemli reformlara imza atmıştır.
630 yılında Tong Yabgu’nun ölümüyle başlayan istikrarsızlık süreci, 659’da Çin’in Tang Hanedanlığı tarafından gerçekleştirilen işgalle devletin sonunu getirmiştir.
Yükselişten Çöküşe: Batı Göktürklerin Serüveni
Kuruluş ve Güçlenme Dönemi (582–603)
552 yılında Bumin Kağan tarafından kurulan Göktürk Kağanlığı, zamanla doğu ve batı olmak üzere iki kola ayrıldı. Batı kolunu yöneten İstemi Yabgu, Sasani ve Bizans imparatorlukları arasında başarılı bir diplomatik denge kurmuştu. 582 yılında Tapo Kağan’ın ölümü sonrası fiilen ayrılan Göktürkler’in batı kanadının başına geçen Tardu Kağan, hem askeri kabiliyeti hem de siyasi becerisiyle devletin temelini güçlendirdi. Ancak Çin’in yürüttüğü diplomatik oyunlar ve içerideki isyanlar sonucunda 603 yılında hayatını kaybetti.
İç Karışıklıklar ve Dağılma Süreci (603–618)
Tardu’nun ardından tahta çıkan Niri Kağan yalnızca bir yıl dayanabildi. Sonraki lider Çulo Kağan, Çin’in artan baskısı altında çalkantılı bir dönem yaşadı. Bu süreçte devletin dış müdahalelere karşı savunması zayıfladı. Şikoey Kağan döneminde ise merkezi otorite ciddi şekilde sarsıldı ve boylar arası anlaşmazlıklar devleti istikrarsızlığa sürükledi.
Tong Yabgu Kağan Dönemi (618–630): Son Parlak Devir
Batı Göktürk tarihinin en güçlü hükümdarlarından biri olan Tong Yabgu Kağan, 618’de tahta geçti ve devleti yeniden toparladı. Onun döneminde:
- Bizans ile güçlü bir ittifak kurularak Sasani İmparatorluğu’na karşı denge sağlandı.
- İpek Yolu üzerindeki ticaret yolları etkin biçimde kontrol altına alındı.
- Ordu reformları ile savaş gücü artırıldı, iç yapı güçlendirildi.
Ancak 630 yılında Tong Yabgu’nun ölümü, yeniden başlayan iç mücadeleleri tetikledi. Zayıflayan devlet, 659 yılında Tang Hanedanlığı’nın askeri müdahalesiyle tarih sahnesinden tamamen silindi.
Tarihte Bir İz: Batı Göktürk Mirası
Batı Göktürk Kağanlığı, kısa ömrüne rağmen Orta Asya tarihinde kalıcı bir etki bırakmıştır. İpek Yolu üzerindeki hâkimiyeti, Bizans ve Sasani gibi büyük devletlerle kurduğu ittifaklar ve özellikle Türk devlet geleneğine kattığı teşkilat yapısıyla, dönemin önemli siyasi güçlerinden biri olduğunu ortaya koyar.
Yalnızca askeri başarılarla değil, kültürel, diplomatik ve yönetsel alanlarda da yenilikçi hamlelerde bulunmuşlardır. Batı Göktürkler, merkezi otorite anlayışını kuvvetlendirmiş, devlet içinde düzenli bir yönetim yapısı tesis ederek Türk tarihinde ilk defa kalıcı bir teşkilatlanma modeli sunmuştur. Bu devletin yıkılmasının ardından sahneye çıkan Türgişler, Karluklar ve Hazarlar gibi Türk toplulukları, Batı Göktürk mirasını devralarak hem siyasi hem kültürel olarak bu mirası yaşatmışlardır.
Batı Göktürk geleneği, yalnızca kendi çağında değil, sonraki yüzyıllarda kurulan birçok Türk devletine ilham kaynağı olmuş; Orta Asya’daki Türk varlığının sürekliliğini sağlayan en önemli yapı taşlarından biri olmuştur.
Kerim Yarınıneli / KerimUsta.com
Kaynak
- Ahmet Taşağıl, Göktürkler, 2012.
- Lev Gumilev, Eski Türkler, 1967.
- Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken, 1958.
- René Grousset, Bozkır İmparatorluğu, 1939.
- Divan Şiirinin Sessiz Ustası: Hakaani Mehmed Bey - 8 Temmuz 2025
- Bir Fetih, İki Hükümdar: Yıldırım Bayezid ve Sigismund - 30 Haziran 2025
- Görünen Köy Klavuz İstemez Atasözü ve Anlamı - 26 Haziran 2025