Doğu Göktürk İmparatorluğu (582-630): Tarih, Siyaset ve Çöküş
Göktürk Kağanlığı, 6. yüzyılda Orta Asya’nın en güçlü Türk devleti olarak tarih sahnesine çıkmıştır. 552 yılında Bumin Kağan’ın önderliğinde kurulan bu ilk büyük Türk devleti, kısa sürede doğu ve batı yönlerinde genişlemiş, Çin ile rekabet edebilecek düzeyde siyasi ve askerî bir güç hâline gelmiştir. Ancak, zamanla iç karışıklıklar ve hanedan kavgaları bu güçlü yapıyı sarsmış, 582 yılında Kağanlık doğu ve batı olmak üzere ikiye bölünmüştür. İşte bu bölünmeden doğan Doğu Göktürk İmparatorluğu, yaklaşık yarım yüzyıl boyunca Asya steplerinde önemli bir rol oynamış, fakat nihayetinde Tang Hanedanı’nın baskısıyla yıkılmıştır.
Kuruluş Süreci ve Tarihsel Arka Plan
Göktürk Kağanlığı’nın 552 yılında temelleri atıldıktan sonra, özellikle Mukan Kağan ve Taspar Kağan dönemlerinde devletin sınırları genişlemiş ve Çin üzerindeki etkisi artmıştır. Ancak Taspar Kağan’ın ölümünden sonra tahta kimin geçeceği konusunda çıkan anlaşmazlıklar, devletin ikiye ayrılmasına neden oldu. 582 yılında İşbara Kağan, Doğu Göktürk Kağanı olarak tahta geçti ve böylece Doğu Göktürk İmparatorluğu resmen kurulmuş oldu.
Doğu Göktürkler, özellikle bugünkü Moğolistan topraklarında hüküm sürmüş, Ötüken’i başkent yaparak hem siyasi hem de manevi merkezlerini bu bölgede konumlandırmışlardır. Ötüken, Türk mitolojisinde ve inancında “kut”un yani egemenlik hakkının kaynağı olarak kabul edilmekteydi. Bu yönüyle Doğu Göktürkler yalnızca fiziksel bir bölgeyi değil, aynı zamanda tarihî bir geleneği de temsil ediyordu.
Coğrafya ve Stratejik Konum
İmparatorluğun toprakları, doğuda Khingan Dağları’ndan batıda Altaylara, kuzeyde Sayan Dağları’ndan güneyde Çin Seddi’ne kadar uzanmaktaydı. Bu geniş coğrafya, hem askeri hareket kabiliyeti açısından hem de ticaret yollarına (özellikle İpek Yolu’na) hâkimiyet açısından büyük avantajlar sağladı. Çin ile olan temasları bu dönemde yoğunlaştı; zaman zaman dostane ilişkiler kurulsa da çoğunlukla bu ilişkiler savaş, baskın ve siyasi entrikalarla şekillendi.
Siyasi Gelişmeler ve Askerî Güç
Doğu Göktürkler, birçok kağan tarafından yönetilmiş olsa da en dikkat çeken dönem Şipi Kağan (609–619) ve ardından İllig Kağan (620–630) dönemleridir. Şipi Kağan, Çin’in Sui Hanedanı’na karşı giriştiği seferlerle devletin gücünü yeniden gösterdi. Çin, Göktürklere karşı yıllarca vergi ödemek zorunda kaldı. Ancak bu dönem, aynı zamanda iç karışıklıkların ve merkezi otoriteyi zayıflatan hanedan mücadelelerinin de başlangıcıydı.
İllig Kağan döneminde ise Çin’de Tang Hanedanı yükselmekteydi. Tang hükümdarları, Türk boyları arasında nifak tohumları ekerek klasik bir “böl ve yönet” stratejisi izlediler. Bu strateji sonuç verdi; Doğu Göktürkler arasında birlik sağlanamadı ve Tang ordusu 630 yılında Göktürkleri kesin bir yenilgiye uğrattı. İllig Kağan esir alındı ve bu yenilgi devletin resmen sona erdiğini simgeliyordu.
Ekonomi ve Kültürel Miras
Göçebe yaşam tarzına rağmen Doğu Göktürkler, ticari yolları kontrol ederek önemli ekonomik kazançlar sağladılar. Çin ile olan ilişkiler bu anlamda hem ekonomik iş birliklerine hem de çatışmalara neden oldu. Özellikle ipek, değerli madenler ve hayvan ürünleri gibi mallar ticaretin ana unsurlarını oluşturuyordu.
Bu dönemin kültürel mirası arasında en önemlisi kuşkusuz Orhun Yazıtları’dır. Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adına dikilen bu taş yazıtlar, yalnızca siyasi olayları değil; aynı zamanda Türk devlet anlayışını, halk-devlet ilişkisini ve ahlaki öğütleri de içermektedir. Yazıtlarda geçen şu cümle, Türk milletinin bağımsızlık ve birlik idealini açıkça ortaya koyar:
“Üstte mavi gök çökmedikçe, altta yağız yer delinmedikçe, Türk budunu, ilini, töresini kim bozabilir?”
Bu ifade, Türklerin töresine ve devletine ne denli bağlı olduğunu simgeler niteliktedir.
Çin Kaynaklarında Göktürkler
Çin kaynakları, Göktürkler hakkında geniş bilgiler sunar. Çin saray tarihçileri, Göktürklerin siyasi yapısını, askeri kampanyalarını ve iç dinamiklerini ayrıntılı biçimde kayıt altına almıştır. Göktürk kağanlarının Çin sarayına gönderdiği elçiler, akrabalık yoluyla kurulan siyasi ittifaklar ve savaş anlatıları bu kaynaklarda sıkça yer alır.
Kağanlar
- İşbara Kağan (582–587)
- Yami Kağan (587–589)
- Taspar Kağan (589–599)
- Tulan Kağan (599–603)
- Kimin Kağan (603–609)
- Şipi Kağan (609–619)
- Çulo Kağan (619–620)
- İllig Kağan (620–630)
Doğu Göktürk İmparatorluğu, kısa ömrüne rağmen Türk tarihinin en önemli yapı taşlarından birini oluşturur. Askerî başarıları, Çin ile olan karmaşık ilişkileri ve kültürel mirası ile tarih boyunca pek çok devlete ilham olmuştur. 630 yılında yıkılmış olsalar da, bu yıkım bir son değil bir başlangıç olmuş; 682 yılında Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin’in öncülüğünde İkinci Göktürk Kağanlığı kurulmuş ve Türklerin bağımsızlık meşalesi yeniden yakılmıştır.
Kerim Yarınıneli/Kerim Usta.com
Kaynak
- Britannica, “Göktürk Khaganate” maddesi.
- Türk Tarih Kurumu, Göktürkler (Ankara, 1993).
- İslam Ansiklopedisi, “Göktürkler” maddesi.
- Golden, P.B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples (1992).
- Wikipedia, “Doğu Göktürk Kağanlığı” (güvenilir akademik referanslarla desteklenmiş).
