Çocuk ve Genç İşçi Çalıştırma Rehberi (2025)
Çocuk işçiliği, yalnızca ekonomik koşulların değil; eğitim, sosyal adalet ve insan haklarının da bir göstergesidir. Günümüzde dünyada milyonlarca çocuk, yaşıtları okuldayken çalışmak zorunda kalıyor. Türkiye de bu küresel tablonun bir parçasıdır. Bu rehber, çocuk işçiliği kavramını açıklığa kavuşturmak, yasal düzenlemeleri sade bir dille anlatmak, güncel verilerle mevcut durumu ortaya koymak ve çözüm önerileri sunmak amacıyla hazırlanmıştır.
Çocuk İşçiliği Nedir?
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), “çocuk işçiliği” kavramını tanımlarken iki önemli durumu birbirinden ayırır. Bunlardan ilki, “olumlu katkı” olarak değerlendirilen faaliyetlerdir. Asgari çalışma yaşını doldurmuş çocukların sağlıklarını veya gelişimlerini olumsuz etkilemeyen, eğitimlerine engel olmayan hafif işlerde çalışmaları bu kapsamda yer alır. Örneğin okul dışı saatlerde ailesine yardım etmek, harçlık kazanmak veya beceri kazanmak amacıyla kısa süreli işler yapmak çocuğun sorumluluk bilincini geliştirir.
Buna karşılık “çocuk işçiliği” terimi, çocukların potansiyellerini ve çocukluklarını ellerinden alan sömürü biçimlerini ifade eder. Bu tür işler, fiziksel, zihinsel veya ahlaki açıdan tehlikeli ve zararlıdır. Çocuğun okula gitmesini engeller, erken yaşta eğitimden kopmasına neden olur. ILO’ya göre çocuk işçiliğinin temelinde yoksulluk, eğitime erişim zorlukları, sosyal güvencelerin yetersizliği, kayıt dışı ekonomi ve bazı kültürel kabuller gibi birbirine bağlı birçok neden bulunmaktadır.
Türkiye’de Yasal Çerçeve
Türk mevzuatına göre 14 yaşını doldurmuş, 15 yaşını bitirmemiş ve zorunlu eğitimini tamamlamış kişiler “çocuk işçi”; 15 yaşını doldurmuş, 18 yaşını bitirmemiş olanlar ise “genç işçi” olarak tanımlanır. 14-15 yaş arasındaki çocuklar yalnızca “hafif işler”de çalıştırılabilir. Bu işler eğitimle çelişmeyen, sağlık açısından risk taşımayan, basit nitelikli görevlerdir. Genç işçiler ise yaşlarına uygun daha geniş işlerde çalışabilirler.
Bazı işler ise 18 yaşın altındaki herkes için kesin olarak yasaktır. Maden ocakları, tünel inşaatları gibi yeraltı ve sualtı çalışmaları bu kapsamdadır. Ayrıca sanayi işyerlerinde gece çalıştırılmaları da yasalarla yasaklanmıştır. Bu kuralların temel amacı, çocuk ve gençlerin fiziksel, ruhsal ve eğitsel gelişimlerini güvence altına almaktır.
Çalışma Süreleri ve Dinlenme Hakkı
Çocukların eğitim hakkı, Türk yasalarında çalışma süreleriyle doğrudan güvence altına alınmıştır. 14-15 yaşındaki çocuklar okul döneminde günde en fazla 2 saat, haftada en fazla 10 saat çalışabilir. 15-18 yaş grubundaki gençler okula devam ediyorsa aynı süreler geçerlidir. Okula gitmiyorlarsa, günde en fazla 8 saat ve haftada 45 saate kadar çalışabilirler. Ayrıca tüm çocuk ve genç işçilerin kesintisiz en az 14 saat dinlenme hakkı vardır.
Türkiye’de Güncel Durum
TÜİK’in 2022 verilerine göre, 15–17 yaş arasındaki çocukların yüzde 16,4’ü çalışmaktadır. Bu oran yaklaşık 722.000 çocuğa karşılık gelmektedir. Ancak bu çocukların yüzde 65,6’sı, yani 474.000’i kayıt dışı olarak çalışmaktadır. Aynı yaş grubundaki çocukların yüzde 15,5’i ne eğitim görmekte ne de bir işte çalışmaktadır. Sadece yüzde 54,8’i eğitimine tam zamanlı devam edebilirken, yüzde 13,3’ü hem çalışmakta hem de okumaktadır.
Dünya genelinde tablo oldukça çarpıcıdır. ILO ve UNICEF’in ortak raporuna göre, 2020 itibarıyla yaklaşık 160 milyon çocuk çocuk işçiliğiyle karşı karşıyadır. Bu, 5–17 yaş aralığındaki her on çocuktan birinin çalıştığı anlamına gelmektedir. Yaklaşık 79 milyon çocuk ise sağlığını veya güvenliğini tehdit eden tehlikeli işlerde yer almaktadır. Bu durum, çocuk işçiliğiyle mücadelenin yalnızca ulusal değil, küresel ölçekte ortak bir sorumluluk olduğunu göstermektedir.
Haklar ve Sorumluluklar
İşverenler, çocuk ve genç işçileri çalıştırırken belirli yasal sorumluluklara uymak zorundadır. Öncelikle yazılı iş sözleşmesi yapılmalı ve çalışacak kişinin işe uygun olduğunu gösteren sağlık raporu alınmalıdır. İşveren, çocuk veya genç işçiyi çalışmaya başladığı tarihten itibaren en geç bir ay içinde sosyal güvenlik kurumuna bildirerek sigortalı yapmakla yükümlüdür. Sigortalılık, çalışmaya başladığı ilk günden itibaren geçerli sayılır. Ayrıca işveren, iş sağlığı ve güvenliği eğitimi vermekle yükümlüdür.
Genç işçilerin hakları arasında “eşit ücret ilkesi” başta gelir. Aynı işi yapan iki kişi arasında yaş farkı gerekçe gösterilerek ücret farkı oluşturulamaz. 18 yaş altındaki çalışanlara fazla mesai yaptırılması yasaktır. Ayrıca yılda en az 20 iş günü ücretli izin ve kesintisiz 40 saat hafta tatili hakkı bulunur. Bu hakların takibi, işverenin yanı sıra ilgili kamu kurumlarının ve ailelerin ortak sorumluluğundadır.
Ebeveynlerin Rolü
Ebeveynler, çocuklarının iş yaşamına girmesi durumunda aktif bir koruyucu rol üstlenmelidir. Çocuğun iş sözleşmesini incelemek, çalışma saatlerini izlemek, okul devam durumunu takip etmek ve eğitimin aksamasına izin vermemek temel görevlerdendir. Çocuğun çalıştığı işyerinin güvenli koşullara sahip olup olmadığını araştırmak da ebeveynin sorumluluğundadır.
Herhangi bir hak ihlali veya çocuk işçiliği şüphesi durumunda ALO 170 Çalışma ve Sosyal Güvenlik hattı ya da ALO 183 Sosyal Destek hattı aranarak resmi bildirim yapılabilir. Ayrıca sendikalar ve sivil toplum kuruluşları da çocuk işçiliğinin önlenmesi için destek mekanizmaları sunmaktadır.
Sonuç ve Öneriler
Türkiye’de yasal olarak asgari çalışma yaşı 15’tir; 14 yaş yalnızca istisnai durumlarda geçerlidir. Uluslararası ilkelerle uyumlu biçimde, hiçbir iş çocuğun eğitim hakkının önüne geçmemelidir. Bu konuda devlet kurumlarının, işverenlerin, eğitimcilerin ve ailelerin ortak duyarlılık göstermesi gerekir.
Her çocuğun güvenli, sağlıklı ve eğitimle uyumlu bir ortamda büyüme hakkı vardır. Bu hak yalnızca yasalarla değil, toplumun vicdanıyla da korunmalıdır. Toplumsal farkındalık, çocuk işçiliğiyle mücadelenin en etkili aracıdır. İşyerinizde veya çevrenizde çocuk işçiliği tespit ederseniz, ilgili kurumlara bildirimde bulunarak bu mücadeleye katkı sağlayabilirsiniz.
Kerim Yarınıneli / KerimUsta.com
Kaynakça
- Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) – “What is Child Labour?”
- 4857 Sayılı İş Kanunu
- Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik
- Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) – “İstatistiklerle Çocuk, 2024”
- ILO & UNICEF – “Child Labour: Global Estimates 2020”
- 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu
- 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu
Not: Bu rehber 2025 yılı itibarıyla hazırlanmıştır. İçerikte yer alan istatistiksel veriler, TÜİK’in “Çocuk İşgücü Anketi, 2022” sonuçlarına ve ILO–UNICEF’in “Child Labour: Global Estimates 2020” raporuna dayanmaktadır.
Yazar Hakkında
Herkesin Bir Yaşama Sebebi Var... Benimkiyse Bir 'Sevda'
Bu yazıyı kaleme alan Kerim Usta, teknoloji, eğitim ve güncel konularda kaynaklarıyla beraber doğru içerikler üretmeye çalışıyor. İyi olan her şey paylaşımda...