Nesli Tükenmeye Yüz Tutmuş Kediler

Vaşak, kedigiller (Felidae) familyasından Lynx cinsini oluşturan orta büyüklükte etçil omurgalı ve yabanıl hayvan türlerinin ortak adı.

Fiziksel özellikleri

Kediye benzemekle birlikte normal kedi ağırlığından 5 kat daha ağırdırlar. En irileri 30 kg civarında olan bayağı vaşaktır. Kulakları normal kediye kıyasla daha uzun ve uçları tüylüdür. Kış bastırdığında ise sadece kulaklarının üzerindeki tüyler değil tüm vücudu kalın bir tüy tabakası ile kaplanır. Adeta kışın gelmesi ile mantolarını giyerler. Patilerinin genişliği karda yürümelerini kolaylaştırır.

Afrikalı vaşaklar, vücuduna oranla Afrika’nın en hızlı ve en tehlikeli hayvanıdır. Örneğin bir antilobun boynuna atılıp onu yere çekme yeteneğine sahiptir. Gövdelerine göre küçük kalan başları ve kısa kuyrukları ile ilk bakışta ürkütücü gözükseler de görünüşleri kesinlikle etkileyicidir. Renkleri kum renginden koyu kahveye kadar değişir. Evcilleştirilebilirler.

Biyolojisi

Bütün vaşak türleri genelde birbirlerine benzediği düşünülür, ancak Avrasya vaşağı morfolojik özellikler bakımından en çok Kanada vaşağı ile birlikte anılır. (Kurtén and Rausch 1959) Ancak Breitenmoser ve Breitenmoser-Würsten uzun yaşamsal tarihleri, av türleri, mekansal farklılıkların bu iki tür arasında sapmalara neden olduğunu ileri süren tez geliştirmişlerdir.

Erkek Vaşaklar:

• Boyu: Yaklaşık 1 m civarında
• Kilosu: Ekekler:12,8 ile 20 kg. Dişiler: 9,3 kg
• Baş ve beden uzunluğu: 80-100 cm,
• Kuyruk boyu: 10-20 cm olan vaşakların

Vaşak, yürüyüş ve duruş özelliği nedeni ile boyutsal algılamada ilginçlik gösteren hayvanlardandır. Bu nedenle görsel uzunluğu yaklaşık 2 m gibi göründüğü için iri bir memeli olarak algılanabilir.

Çiftleşme zamanları Şubat ile Nisan ayları arasındadır. On hafta süren bir gebelikten sonra 2-3 yavru doğurur ve bunları bir mağaranın içinde beslerler. Yavrular bir dahaki ilkbaharda annelerinden ayrılırlar. Vaşak yavrularında ölüm oranı gayet yüksektir. Yavruların %50′ ye yakını 1 yaşına gelmeden ölürler.

Vaşağın ömrü yabani ortamda ortalama 10-12 yıldır. Ancak, hayvanat bahçeleri veya kişisel olarak esaret altında olan vaşakların daha uzun yaşadıkları tespit edilmiştir.

Üreme sezonu: (W) çiftleşme dönemi: Şubat-Nisan, Doğum: Mayıs-Haziran

Yaşam şekli
Vaşak türleri arasında görünüş farklılıkları mevcuttur. Engebeli arazilerde ve genellikle çam ormanlarında yaşarlar ama açık ormanlık araziler ya da diğer coğrafi mekanlarda da rahatlıkla yaşamlarını sürdürebilirler. Hatta denizden 3000 metre yükseklikte yaşayan vaşaklar bulunmaktadır. Sadece iyi bir dağcı değil aynı zamanda iyi birer yüzücüdürler. Çok hızlı ve çevik bir hayvan olduğundan kar tavşanı, kemiriciler, ördek, yer kuşları, balık gibi hayvanları kendilerine kolaylıkla av yaparlar. Her vahşi kedide olduğu gibi avını mükemmel gözler ve yaklaştığını hissettirmez. Vaşaklar ara sıra avlanırken birlikte hareket ederler. Özellikle tavşan gruplarını avlarken birlikte hareket ettikleri görülür. Avlanma zamanı olarak geceden ziyade gündüzü tercih ederler.

Üreme

Çiftleşme döneminde egemenlik alanının dışına çıkarlar. Genellikle de Ocak sonu ya da Mart başı arasında çiftleşirler. Dişi vaşakların hamileliği yaklaşık 70 gün sürer ve 2 ila 3 yavru doğurur. Yavrular annelerinin bir dahaki çiftleşme dönemine kadar ayrılmazlar. Dişi vaşaklar 21 aylıkken erkek vaşaklar ise 33 aylıkken erginleşirler.

Doğal hayatın bir parçası olan vaşaklar insanoğlunun tehdidi altındadır. 600 kadar vaşağın yaşadığı Norveç’te sadece 2 ay içinde 117 vaşak avcılar tarafından öldürülmüştür. World Conservation Union (~Dünya Koruma Birliği) açıkladığı nesli tehlike altındaki 120 memeli türü arasında vaşaklara da yer verilmiştir. Vaşakların avlanması hala yaşadıkları ülkede yasaklanamamıştır.

Vaşak türleri

• Bayağı vaşak
• Kanada vaşağı
• İber vaşağı
• Doru vaşak

Genellikle paslı sarımtırak lekeli grimsi kürke sahiptirler. Üç ana desene sahiptirler, benek ağırlıklı, çizgi ağırlıklı ve düzensiz üç katlı desenli. Ancak parlak kırmızı geniş benekli, çizgili olanları Güney Avrupa, Anadolu ve Kafkaslar bölgesinde görülmektedir. (Heptner and Sludskii 1972)Tabby olarak anılan geniş benek ve çizgiye sahip, Karpatlar orijinli vaşakların Avrupada yeniden yaygınlaşması için çalışmalar sürerken, Avrupa Alplerinde gözlemlenen daha küçük ve düzensiz, desensiz türlerinin soyu tükenmiştir. Ragni ve ark. (1993 Avrupa vaşağının belirgin tüylere sahip uzun siyah kulakları ve uçları siyah olan kısa kuyruğu vardır.

Vaşak geçen yüzyıla kadar batıdan doğuya İspanya’dan Pasifik Okyanusu’na ve kuzeyden güneye Sibirya’dan kuzey İran’a ve Filistin’e kadar uzanan Avrasya’nın büyük kısmında görülen bir memeliydi. Ancak19. asır da Avrupa’nın vaşakları kürk avcılarının hedefi olmaya başlamasıydı, yok olmaya başlamışlardır. Örneğin, Almanya’da en son vaşak 1846’da vurulmuştur. Bu gelişmenin sonucunda 1960 yılına kadar Batı Avrupa’da vaşak tamamen yok edilmiştir. Avrupada bu yok oluşun ana iki nedeni vardır, birincisi diğer av hayvanları avladıkları için, ikincisi de görkemli kürkleri nedeni ile avcılar vaşakları adeta yok edecek şekilde katletmişlerdir.

Özellikle bazı Avrupa ülkelerinde olduğu gibi Türkiye’nin kırsal alanlarında da insanları tehdit eden veya saldıran bir vahşi hayvan olmamasına rağmen, “yüksek saldırgan görüntüsü” nedeniyle bilinçsizce katledilen türler arasında olmuşlardır.

Buna rağmen, Kuzey ve Doğu Avrupa’da, ve Asya’da saylarını gittikçe azalmasına rağmen varlığını sürdürmeye devam edebilmiştir.
Son yıllarda ICUN tarafından soyları endişe edilecek şekilde tehlike altında türler arasına alınmış, bu doğrultuda koruma programları geliştirilmiştir.
Son yıllarda, özellikle Batı Avrupa’da “doğal ortamına gönderme projeleri” uygulanma ya başlanmış bunun sonucu olarak vaşak nüfusu Batı Avrupa’da bazı bölgelerde artmaya başlamıştır.

Vaşak, kendisini tehlikelerden korumak için iyi gizleyen hayvanların başında gelir. Kendisini gizleyebilecek alanları tercih etmesi nedeniyle bir orman hayvanıdır, ağaçsız açık alanlardan ve yerleşim yerlerinden mümkün oldukça uzak durur, kayalık ve dağlık bölgeleri tercih eder.

vaşak son yıllara kadar Türkiye’de Bolu, Kars, Erzurum, Sivas, Artvin ve Rize’de gözlemlenmiştir. Tramem faaliyete geçtikten sonra üyelerimiz Antalya, Ankara, Mersin’de de Vaşakların yaşadığını belgelemişlerdir.

Yine 2010 yazında Düzlerçamı Yaban Hayatı Geliştirme Sahasında yürüttüğü karakulak çalışması sırasında biyolog Batur Avgan bir vaşağı görüntülemeyi başarmıştır. Bu sayede Dünyada ilk defa karakulak ve vaşakların aynı ekosistemi kullanabileceklerini de kanıtlamıştır. Bu çalışma sonucunda bugün, karakulak- Vaşak ortak ekosistemine Güney doğu Anadolu’nun yanında Antalya/doğu toroslar da eklenmiş oldu.

Son yıllarda bayağı vaşak ayrı bir tür olarak kabul edilmeye başlanmıştır, ancak geçmişte böyle değildi. Eskiden bayağı vaşak, Kanada vaşağı ve Pardel vaşağı ile birlikte aynı tür olarak “Kuzey vaşağı” diye adlandırılırdı.

Vaşaklara verilen Latince ad Lynx, eski Yunancadan gelen bir kelime. Anlamı parlayan demektir. Gözlerinin gece parlamasından dolayı bu güzel yaratıklara Lynx lynx adı verildiği konusunda yaygın görüş vardır.

Avrasya vaşağının en geniş popülasyonu, Sibirya’nın güneyinden geçen pasifik ural hattı boyunca ormanlık alanda Rusya sınırları içinde olduğu belirlenmiştir. Zheltuchin 1992 Vahşi kedilerin yüzde yetmişbeşini oluşturan bu popülasyon, 36,000-40,000 (Matjuschkin 1978, Zheltuchin 1992) adet olduğu tahmin edilmektedir.

Kuzey Avrupa (Finlandiya, Norveç, İsveç, kuzey-doğu Polonya ve eski SSCB’nin Avrupa bölgesi) popülasyon, Sibirya bölgesi ile bir değerlendirilmekte. Orta Avrupa’da, göreceli olarak büyük ama izole bir nüfus Karpat Dağları’nın güney batısında (Slovakya, Polonya, Romanya, Ukrayna) bulunur. Küçük popülasyonları Fransız Pireneler ve Vosges dağlarında; Jura Dağları (Fransa, İsviçre), Alpler (Avusturya, Fransa, İtalya, İsviçre), Balkanlar (Arnavutluk, Hırvatistan ve Slovenya) ve Bohemian orman (Çek Cumhuriyeti () Breitenmoser 1991). Görülmektedir.

Rusya dışında 8 bin vaşak Avrupa kıtasında yaşadığı tahmin edilmektedir.
Çin’de, vaşak ülkenin, dağlık bölgelerde yoğunlaştı çok boyunca bulunur. Orta Asya çöllerinde ve Moğolistan batı-güney çöl tepelerinde ve yüksek dağların soğuk iğne yapraklı ormanları gibi farklı ekosistemlerinde vaşak yaşamaktadır. Ancak, toynaklı hayvanları avlayanlardan ziyade ve kemirgenler, tavşan vb gibi ana av hayvanları avlayanları görünüyor