Tezyinat Sanatı Nedir?

Tezyinat sanatı, İslam ve Türk kültüründe mimari, kitap, dokuma, işleme gibi alanlarda kullanılan süsleme sanatlarını kapsar. Arapça “süslemek” anlamına gelen “zeyn” kökünden türeyen tezyinatın temel amacı, güzelliği ve estetiği ortaya çıkarmak, sanat eserlerine anlam ve değer katmaktır. Aynı zamanda İslam’ın tevhid ve sonsuzluk fikrini de yansıtan bir sanattır.

Tezyinat Sanatının Temel Unsurları:

• Yazı: Hüsn-i hat sanatı ile yazılmış Arapça ve Farsça metinler tezyinatta önemli bir yer tutar. Kur’an-ı Kerim ayetleri, hadisler, şiirler ve dualar sıklıkla kullanılan metinler arasındadır.
• Geometri: Geometrik motifler, tezyinatta sıklıkla kullanılan unsurlardır. İslam sanatında geometrik motifler, Allah’ın birliğinin ve sonsuzluğunun sembolü olarak görülür.
• Bitkisel Motifler: Çiçekler, yapraklar, dallar ve ağaçlar gibi bitkisel motifler tezyinatta yaygın olarak kullanılır. Bu motifler, cennet bahçelerini ve doğanın güzelliğini simgeler.

Tezyinat Sanatı Tarihi:

Tezyinat sanatı, İslam’ın ilk yıllarından itibaren gelişmeye başlamıştır. Emevi ve Abbasi halifeleri döneminde saraylarda ve camilerde tezyinat sanatının kullanımı yaygınlaşmıştır. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde altın çağını yaşayan bu sanat, mimari eserlerde, kitap sanatlarında, halılarda, kilimlerde ve daha birçok alanda kullanılmıştır.

Tezyinat sanatı, İslam’ın ilk yıllarından itibaren gelişmeye başlamış ve İslam medeniyetinin her döneminde önemli bir rol oynamıştır. Tezyinatın tarihi, İslam’ın ve Türklerin tarihiyle iç içe geçmiş bir durumdadır.

Tezyinat Sanatı Teknikleri:

Tezyinat sanatında kullanılan teknikler, kullanılan malzemeye ve alana göre değişiklik gösterir. En yaygın kullanılan teknikler şunlardır:

• Tuğla işçiliği: Tuğlaların geometrik şekillerine göre örülmesiyle cephelerde desenler oluşturulmasıdır.
• Seramik işçiliği: Seramik hamurunun şekillendirilmesi, boyanması ve pişirilmesiyle çeşitli kaplar, fayanslar, çiniler, vazolar vb. yapılmasıdır.
• Cam işçiliği: Cam hamurunun eritilmesi, üflenmesi, kesilmesi, boyanması, sırlanması, gravür yapılması vb. yöntemlerle cam eşyalar, vitraylar, lambalar vb. yapılmasıdır.
• Sedef işçiliği: Sedef kabuklarının kesilmesi, oyulması, kakma, kaplama, mozaik gibi tekniklerle ahşap, metal, fildişi gibi malzemeler üzerinde süslemeler yapılmasıdır.
• Fildişi işçiliği: Fildişi dişlerinin kesilmesi, oyulması, kakma, kaplama, mozaik gibi tekniklerle ahşap, metal, sedef gibi malzemeler üzerinde süslemeler yapılmasıdır.
• Ağaç işçiliği: Ağaç malzemenin kesilmesi, oyulması, kakma, kaplama, mozaik, marangozluk, oymacılık, lâcivertlik gibi tekniklerle mimari, mobilya, kitap, kutu vb. alanlarda süslemeler yapılmasıdır.
  Taş işçiliği: Taş malzemenin kesilmesi, oyulması, kakma, kaplama, mozaik, heykelcilik, sütunculuk, mezar taşı yapımı gibi tekniklerle mimari, sanat, tarih vb. alanlarda süslemeler yapılmasıdır.
• Maden işçiliği: Maden malzemenin eritilmesi, dövülmesi, kesilmesi, oyulması, kakma, kaplama, mozaik, telkâri, nişan, damga, kazıma, gravür, sırma, tel, zencirek, kubbe, kalem, kündekâri, çekme, dökme, sırlama, mine, niello, damar, çentik, kırma,
• Alçı işçiliği: Alçının karıştırılması, kalıplara dökülmesi, sıvanması, boyanması, oyma, kakma gibi tekniklerle mimari, sanat, tarih vb. alanlarda süslemeler yapılmasıdır.
• Boya işçiliği: Boyaların hazırlanması, fırça, kalem, sünger, spatula gibi araçlarla renkli katmanlar halinde yüzeylere uygulanması, desenler, resimler, manzara, portre, natürmort vb. oluşturulmasıdır.
• Ebru işçiliği: Boyaların suya damlatılması, tarak, iğne, fırça gibi araçlarla su üzerinde desenler oluşturulması, kağıdın suya batırılmasıyla desenlerin kağıda aktarılmasıdır.
• Hüsn-i hat işçiliği: Yazının güzel yazılması, farklı yazı stillerinin kullanılması, kâğıt, deri, taş, metal, cam, ağaç gibi malzemeler üzerine yazılması, yazıların tezhip, minyatür, çini, ebru gibi sanatlarla süslenmesidir.
• Tezhip işçiliği: Kâğıt, deri, taş, metal, cam, ağaç gibi malzemeler üzerine altın varak, renkli boyalar, sırma, tel, zencirek gibi malzemelerle geometrik, bitkisel, hayvansal motiflerle süslemeler yapılmasıdır.
• Katıa işçiliği: Kâğıt, deri, taş, metal, cam, ağaç gibi malzemeler üzerine kesilmiş, yırtılmış, delinmiş, katlanmış, yapıştırılmış, dikilmiş, örülmüş, örgü, dantel, nakış gibi tekniklerle süslemeler yapılmasıdır.
• Minyatür işçiliği: Kâğıt, deri, taş, metal, cam, ağaç gibi malzemeler üzerine ince fırça, kalem, mürekkep, boya gibi malzemelerle küçük boyutlu resimler, manzara, portre, natürmort, tarihî sahneler, masal, efsane, hikâye vb. anlatılmasıdır.
• Çini işçiliği: Seramik hamurunun şekillendirilmesi, boyanması, sırlanması, pişirilmesiyle çeşitli kaplar, fayanslar, çiniler, vazolar vb. yapılması, mimari, sanat, tarih vb. alanlarda süslemeler yapılmasıdır.
• Ahşap oyma işçiliği: Ağaç malzemenin kesilmesi, oyulması, kakma, kaplama, mozaik, marangozluk, oymacılık, lâcivertlik gibi tekniklerle mimari, mobilya, kitap, kutu vb. alanlarda süslemeler yapılmasıdır.
• Halı işçiliği: Yün, pamuk, ipek, keten gibi lifli malzemelerin dokunması, boyanması, kesilmesi, düğümlenmesi, örülmesi, nakışlanması gibi tekniklerle çeşitli halılar, kilimler, seccadeler, yastıklar, yorganlar vb. yapılması, mimari, sanat, tarih vb. alanlarda süslemeler yapılmasıdır.
• Nakış işçiliği: Yün, pamuk, ipek, keten gibi lifli malzemelerin iğne, iplik, makas, fırça, boya gibi araçlarla kesilmesi, dikilmesi, işlenmesi, boyanması, süslenmesi gibi tekniklerle çeşitli kumaşlar, giysiler, aksesuarlar, yastıklar, yorganlar vb. yapılması, mimari, sanat, tarih vb. alanlarda süslemeler yapılmasıdır.

Tezyinat Sanatı Örnekleri:

• Kitap Sanatları Örnekleri: Konya Yazma Eserler Kütüphanesi, Fatih Sultan Mehmet Kuranı
• Halı ve Kilim Örnekleri: Uşak Halıları, Hereke Halıları, Milas Halıları
• Mimari Örnekler: Emevi, Abbasi, Selçuklular, Osmanlılar ve Cumhuriyet dönemlerinde ki mimari örnekler.

Emevi ve Abbasi Dönemi: 

Emevi ve Abbasi halifeleri döneminde tezyinat sanatı saraylarda ve camilerde yaygın olarak kullanılmıştır. Bu dönemde geometrik ve bitkisel motifler ön plana çıkmıştır. Emevi ve Abbasilerin önemli tezyinat örnekleri arasında şunlar yer alır:

• Kubbet-üs Sahra (Kudüs)
• Emevi Camii (Şam)
• Abbasi Sarayı (Bağdat)

Selçuklu Dönemi:

Selçuklular, tezyinat sanatını Anadolu’ya taşımış ve bu sanatın gelişmesinde önemli rol oynamışlardır. Selçuklu tezyinatında geometrik motifler, stilize edilmiş bitki ve hayvan motifleri ve yazı sanatı öne çıkmıştır. Selçukluların önemli tezyinat örnekleri arasında şunlar yer alır:

• Sultan Sencer Türbesi (Konya)
• Alaaddin Tepesi (Konya)
• Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Sivas)

Osmanlı Dönemi:

Osmanlılar, tezyinat sanatını daha da geliştirmiş ve bu sanatın altın çağını yaşatmışlardır. Osmanlı tezyinatında geometrik motifler, stilize edilmiş bitki ve hayvan motifleri, yazı sanatı ve çini sanatı öne çıkmıştır. Osmanlıların önemli tezyinat örnekleri arasında şunlar yer alır:

• Selimiye Camii (Edirne)
• Süleymaniye Camii (İstanbul)
• Topkapı Sarayı (İstanbul)
• Mevlana Türbesi (Konya)
• Fatih Sultan Mehmet Kuranı

Cumhuriyet Dönemi:

Cumhuriyet döneminde tezyinat sanatı geleneksel tarzda devam etmesinin yanı sıra modern sanat akımlarından da etkilenmiştir. Bu dönemde tezyinat sanatında yeni arayışlar ve denemeler yapılmıştır. Cumhuriyet döneminin önemli tezyinat örnekleri arasında şunlar yer alır:

• Çankaya Köşkü (Ankara)
• Anıtkabir (Ankara)
• Süleymaniye Kütüphanesi (İstanbul)

Tezyinat sanatı, İslam ve Türk kültürünün önemli bir parçasıdır. Bu sanat, estetik açıdan değerli olmasının yanı sıra, dini ve felsefi anlamlar da taşır. Tezyinat sanatı, geçmişten günümüze uzanan bir köprü görevi görerek, kültürümüzün zenginliğini ve çeşitliliğini yansıtır.

Kerimusta.com/Kerim Yarınıneli

Kaynaklar ve Daha Fazlası için:

Kitaplar:

• Türk Tezyinat Sanatı – Prof. Dr. Nurhan Atasoy
• Tezyinat Sanatı – Uğur Derman
• İslam Sanatı ve Mimarisi – Jonathan M. Bloom

Web Siteleri:

• İslam Ansiklopedisi-Tezyinat 
• Tezyinat Restorasyonu, Örnekler ve karşılaşılan sorunlar
• Türk Tezyinat Sanatında Kalem İşleri-Palet Yayınları, Konya, 2017, 142
• Tezyînat ne demek? – Hukukidestek.net
• Tezyinat nedir? – Açık Tercih
• Resim: Selimiye Camii