Dimeşk Atabegliği: Böriler

Atabeg Tuğtiğin, Selçuklu sultânının emri ile haçlılara karşı bir çok başarılı seferler yaptı. İlgâzî ve Dilmaçoğlu Toğan Arslan’la birleşerek, 1119 yılında Ensârib ve Zerdâna kalelerini fethetti. Tuğtiğin ve İlgâzî 1120 senesinde haçlılar ile Tell-Dânis’de karşılaştılar. Küçük çapta olan çarpışmalardan sonra, haçlılar geri çekildi. Bu kadar başarılar elde etmesine rağmen, Fâtımîlerin idaresindeki Sûr şehrinin 1124 senesinde haçlıların eline geçmesine mânı olamadı. Ertesi sene Musul atabeği Aksungur Porsukî haçlılara karşı harekete geçerek, Tuğtiğin’den yardım istedi. Tuğtiğin’in de katıldığı Selçuklu kuvvetleri, 1125 senesi Mayıs ayında El-Azâz’da haçlılarla karşılaştı. Haçlıların kazandığı muharebede her iki taraf da ağır kayıplar verdi.

Tuğtiğin, 1126 senesi Ocak ayında Merc Suffer’de Kudüs kralı ile harb etti. Türk kuvvetleri bu savaşı kazandılar. Harbi kazandığını zannettiği anda kaybeden Kudüs kralı, derhal Şam civarından geri çekildi. Aynı senenin Mart ayında, Trablus kontu, Rafeniyye’yi kuşattı. Yirmi seneden beri Tuğtiğin’in elinde bulunan Rafeniyye, on sekiz günlük bir kuşatma sonunda haçlıların eline geçti. Tuğtiğin, Merc Suffer’de muharebeyi kazanmasına rağmen, ordusunu toplayarak Rafeniyye’nin yardımına gidememişti. Haçlılar ile başarılı mücâdeleler yapan Atabeg Tuğtiğin, 1128 senesi Şubat ayının on ikisinde Şam’da vefat etti.

Tuğtiğin’in yerine oğlu Böri geçti. Böri, gençliğinden îtibâren atabegliğin çeşitli merkezlerinde değişik vazifelerde bulunmuştu. Böri Tiğin zamanında Dımeşk’i tehdid eden en önemli mes’elelerden biri bâtınîler idi. Tuğtiğin zamanında da vezir olan Tâhir el-Merdeganî, bâtınîler ile işbirliği yapıyordu. Dımeşk’de bulunan bâtınîlerin, şehrin kapılarını açmak ve karşılığında da Sur’u almak için haçlılarla anlaştıklarını haber alan Böri, derhâl harekete geçerek vezîri öldürttü. Daha sonra halkın da katılmasıyla şehirde bâtınî temizliği başlattı. Altı binle yirmi bin arasında bâtınî öldürüldü. Bu karışıklıklardan yararlanmak isteyen Kudüs kralının idaresindeki bir haçlı ordusu Dımeşk üzerine yürüyünce, Böri hızla harekete geçerek, yiyecek bulmak için ordudan ayrılmış olan haçlı birliğini ağır bir yenilgiye uğrattı. Kışın yaklaşması ve yenilmeleri, haçlıları, Dımeşk’i kuşatmaktan alıkoydu.

Böri zamanında, Dımeşk Atabegliği’ni tehdid eden diğer bir tehlike ise, Musul Atabeği İmâdeddîn Zengi idi. Zengi, bütün Suriye’yi kendi idaresi altında toplamak istiyordu. Bir süre sonra bir hîle ile Böri’yi zayıf düşürerek, 1130 senesi Eylül ayının yirmi dördünde Dımeşk’e bağlı Hama’yı zabtetti. Daha sonra Hıms şehrini muhasara altına aldı ise de, kışın yaklaşması üzerine Haleb’e geri döndü. Dımeşk’te olan olayları unutmayan bâtınîler, çok sıkı korunmasına rağmen bir fırsatını bularak 1131 senesinde Böri’yi yaraladılar. Böri aldığı yaralar yüzünden 7 Haziran 1132 târihinde vefat etti. Bâtınîleri temizlemekle İslâmiyet’e büyük hizmet eden Böri, bâtınîlerin suikastı ile de şehîd oldu.

Böri, bâtınîler tarafından yaralandıktan sonra, oğlu İsmail’i veliahd tâyin etti. Ölümünden sonra yerine geçen İsmail, önce Ba’lbek’e hâkim olan kardeşi Muhammedi itaati altına aldı. Sonra da haçlıların eline geçen Bânyâs üzerine yürüyerek, birkaç günlük kuşatmadan sonra şehri ele geçirdi. Musul-Atabegliği’nin, haçlılar ve Abbasî halîfesi ile olan mücâdelelerinden faydalanan İsmail, gizlice yaptığı hazırlıklar sonunda Hama üzerine yürüdü ve daha önce Zengi’nin hâkimiyeti altına giren bu şehri 7 Ağustos 1133 târihinde geri aldı. Ardı’ndan Şeyzer’i kuşattı ise de yüklü mikdarda haraç alınca kuşatmayı kaldırdı. Onun bu başarıları haçlıları harekete geçirdi. Kudüs kralı Fulk, 1134 senesinde Havran’ı zabtetti. Buna karşılık İsmail, haçlı idaresindeki şehirlere akınlar düzenledi. Başarılarına rağmen İsmail, halka kötü davrandığı ve ağırvergiler koyduğu için, öldürüleceği korkusuna kapıldı ve Musul hâkimi Atabeg Zengi’ye başvurarak şehri teslim etmek istedi. Durumdan haberdâr olan asker ve halk, buna karşı çıktı ve 1 Şubat 1135 târihinde, İsmail öldürüldü.

İsmail’in yerine, kardeşi Şihâbeddîn Mahmûd geçti. Zengi, İsmail’in mektubu üzerine Dımeşk önlerine gelerek, şehri kuşattı. Fakat kuşatmanın ve beklemenin bir faydası yoktu. Tarafların görüşmesi ve halîfenin, Zengi’den Musul’a dönmesini istemesi üzerine andlaşma yapıldı.

Zengi’nin Dımeşk’den ayrılmasından sonra, andlaşma şartları yerine getirilmedi. Atabeg Zengi’den korkan Hıms valisi Humartaş, şehri 1135 senesi Aralık ayının otuzunda Şihâbeddîn Mahmûd’a teslim etti. Atabeg Zengi, bir süre sonra Hıms önlerine gelip, şehri kuşattı. Buranın kolay kolay ele geçirilemiyeceğini anlayarak, Mahmûd ile andlaşma yapıp, 1137 yılında kuşatmayı kaldırdı, Diğer taraftan Dımeşk Atabegliği ordusunun başkumandanı Bazvaç, önce Trablus’a, sonra da Nablus üzerine başarılı akınlar yaparak büyük ganîmetlerle döndü. Bir süre sonra Musul Atabegliği ile Dımeşk Atabegliği arasında karşılıklı evlenmeler ile akrabalık bağı kuruldu. 1138 yılında Atabeg Zengi, Böri’nin dul hanımı Zümrüd Hâtûn ile evlenirken, Mahmûd da Zengi’nin kızı ile evlendi. Bu evlenmelerin karşılığında Zengi’ye cehiz olarak Hıms şehri verildi. Bir süre sonra Zengi, bu hanımını terk etti. 1139 senesinde Mahmûd, Bânyâs havalisini yağmalayan haçlılar üzerine yürüdü. Aynı sene Dımeşk’e dönen Mahmûd, 23 Haziranda kendi adamları tarafından öldürüldü.

Mahmûd’un öldürülmesinden sonra, atabegliğin kudretli emirlerinden Mu’îneddîn Üner’in desteği ile Mahmûd’un kardeşi Cemâleddîn Muhammed başa geçti. Muhammed’in kardeşi Behram Şah, Zengi’nin yanına kaçtı. Zengi’nin eski eşi ise mektup yazarak onu Dımeşk’e davet etti. Zengi bu fırsatları hakkıyla değerlendirdi. İki aya yakın bir kuşatmadan sonra 1139 senesi Ekim ayının onunda Ba’lbek’i ele geçirdi ve Dımeşk üzerine yürüdü. Fakat, bu kuşatmada da başarılı olamadı. Cemâleddîn Muhammed ise 29 Mart 1140 târihinde yakalandığı hastalıktan kurtulamayarak öldü.